De "Vasa" vecht voor overleving: nieuw stalen skelet moet Zweedse nationale schat redden

Toen de "Vasa" in 1626 te water werd gelaten, was het een demonstratie van macht: als een van de grootste en best uitgeruste oorlogsschepen van haar tijd was de machtige driemaster bedoeld om de Zweedse aanspraak op grootmachtstatus te onderstrepen. Helaas hadden de ontwerpers een enorme misrekening gemaakt met het berekenen van het zwaartepunt: de "Vasa" was te zwaar aan de bovenkant en te licht aan de onderkant, en tijdens haar eerste reis kapseisde ze al na 1200 meter – en zonk in de haven van Stockholm.

Nu, bijna 400 jaar later, ondergaat de "Vasa" opnieuw hetzelfde lot. Het imposante wrak – in 1961 uit de diepte gehesen en sinds 1990 tentoongesteld in een eigen museum – heeft het steeds moeilijker om zijn eigen gewicht te dragen. "Langzaam maar zeker zinkt het schip", zegt Magnus Olofsson, die verantwoordelijk is voor het behoud van dit unieke culturele erfgoed voor toekomstige generaties. Hij is vastbesloten zijn missie te volbrengen.

Maar zelfs als de "Vasa" eeuwig mee moet gaan, moet Olofssons team hard werken voor een veel kortere tijdshorizon. Ze werken momenteel aan een bijzonder complex restauratieproject: simpel gezegd wordt er een skelet van bijzonder licht en corrosiebestendig speciaal staal in het schip geplaatst. Dit zal de historische houten panelen beter bij elkaar houden.

De eerste nieuwe steunen werden in 2024 geplaatst. Het project moet in 2028 afgerond zijn.

Bron: Anneli Karlsson/Vasamuseet/SMTM

Ook de buitenste draagconstructie, die de enorme romp van het schip ondersteunt, wordt volledig vervangen: in plaats van 17 komen er nu 27. Deze steunen zullen de kwetsbare constructie op nog meer plaatsen zachtjes ondersteunen, legt de expert uit. De bestaande draagconstructies daarentegen oefenden juist druk uit op het donkere eikenhout, en dat is precies wat niet mag gebeuren. Er was meer dan tien jaar sleutelen nodig om een ​​beter draagsysteem te ontwikkelen.

De installatie ervan is absoluut precisiewerk. "We doen het stukje bij beetje en alles is heel precies gepland", zegt Olofsson. En dit alles gebeurt terwijl het museum volledig open blijft voor het publiek. Meer dan een miljoen bezoekers van over de hele wereld komen hier jaarlijks naartoe. Alleen nu, tijdens de relatief korte Zweedse zomer, ligt het werk stil, zodat de restaurateurs kunnen ontspannen voordat ze weer aan het werk gaan.

Het project moet op tijd klaar zijn voor de 400e verjaardag van de noodlottige eerste reis van de Vasa op 10 augustus 2028. De kosten van de uitgebreide maatregelen zullen minstens bijna 18 miljoen euro bedragen. Particuliere donateurs dragen aanzienlijk bij, aangezien de Vasa wordt beschouwd als een nationaal erfgoed van uitzonderlijke kwaliteit.

De grootste moeilijkheid voor de restaurateurs betreft de hoge achtersteven van de “Vasa”, die bijzonder rijk versierd is met verschillende figuren.

Bron: Karonina Kristensson, Vasamuseet/SMTM

De grootste moeilijkheid voor de museumconservatoren is de hoge achtersteven van de Vasa, die bijzonder rijk versierd is met talloze figuren. Dit is moeilijk te ondersteunen, zegt Olofsson, omdat het hout hier erg poreus is. Bovendien was het schip in het algemeen vanaf het begin slecht gebouwd op dit gebied. "Voor de Vasa zou het het beste zijn als er geen zuurstof in zat en het er volledig donker en erg koud was", zegt hij. "Rond de -60 graden zou goed zijn." Want alleen onder zulke omstandigheden zouden alle chemische processen die het hout aantasten permanent worden gestopt.

Al ruim twintig jaar houdt een krachtige airconditioning een constante temperatuur van 18 graden Celsius aan, en ook de luchtvochtigheid in de schemerig verlichte hal wordt nauwgezet gereguleerd. Er is alles aan gedaan om het schip te behouden: tussen 2011 en 2018 werden bijvoorbeeld 5000 roestige ijzeren bouten vervangen door roestvrijstalen exemplaren. Deze gaan naar verwachting minstens 150 jaar mee. Alleen al deze maatregel heeft het totale gewicht van het schip met maar liefst acht ton verminderd.

Overigens is het exacte gewicht van de "Vasa" als geheel nog onbekend, zegt Olofsson. "We schatten het gewicht op 800 tot 1200 ton." De steunen van het nieuwe schip zijn op basis van deze aanname ontworpen en aangezien ze sensoren zullen bevatten die het schip nauwlettend in de gaten houden, zal de exacte belasting binnenkort worden gekwantificeerd.

De installatie van de nieuwe steunen en het stalen skelet brengt nog een groot voordeel met zich mee: het driemasterschip kan voorzichtig lichtjes worden rechtgezet. "De 'Vasa' heeft de neiging om te kapseizen en te zinken", beschrijft de projectmanager het probleem. Het is slechts een vermoeden, maar het oorlogsschip helt wel lichtjes over naar bakboord. Na verloop van tijd zal zelfs dit kleine probleem met de stand uitgroeien tot een reëel probleem, en dat wordt nu verholpen.

"Voor de Vasa zou het het beste zijn als er geen zuurstof in zit en het er volledig donker en heel koud is", zegt Magnus Olofsson. "Zo'n min 60 graden zou goed zijn."

Bron: Anneli Karlsson, Vasamuseet/SMTM

De voortdurende conserveringswerkzaamheden worden beschouwd als de grootste uitdaging sinds het wrak uit zee is gehaald en de arbeidsintensieve conservering van de artefacten. Het hout werd meer dan zeventien jaar bespoten met de chemische stof polyethyleenglycol. Daarna moest het nog eens negen jaar drogen.

In april van dit jaar veroorzaakten twee milieuactivisten een schok toen ze aan boord van het schip klommen. Museumdirecteur Lars Amréus veroordeelde het incident onmiddellijk in de krachtigste bewoordingen. "Zulke acties horen niet thuis in musea of ​​de culturele sector als geheel", klaagde hij. Gelukkig is er tot nu toe geen schade aan het schip geconstateerd.

Ook de Zweedse minister van Cultuur, Parisa Liljestrand, uitte haar verontwaardiging: "Eerlijk gezegd ben ik woedend", barstte ze los toen ze hoorde van het protest van de activisten. De Vasa is een van de belangrijkste en meest geliefde culturele schatten van het land en mag onder geen beding worden blootgesteld aan het onnodige risico van grove nalatigheid.

Prachtig versierd: Er zijn veel sculpturen bij de Vasa.

Bron: Anneli Karlsson, Vasamuseet/SMTM

De actiegroep "Återställ våtmarker" (letterlijk "Red de wetlands") werd opgericht in 2022. Hun voornaamste doel is het stoppen van de turfwinning in Zweden. Leden van de groep hebben al talloze keren wegen in het koninkrijk geblokkeerd om dit doel te bereiken – vergelijkbaar met de klimaatlijmbeweging hier. Ze hebben ook samengewerkt met het radicale netwerk "Extinction Rebellion".

De activisten boekten hun meest sensationele succes tot nu toe in het voorjaar van 2023, toen ze het optreden van zangeres Loreen tijdens het nationale live Eurovisie Songfestival "Melodifestivalen" verstoorden. Ze werd gedwongen het optreden in te korten en het uiteindelijk winnende nummer "Tattoo" een tweede keer te zingen.

Er is echter geen andere "Vasa" – tenminste niet in zo'n fantastische staat van bewaring. Hoewel het wrak van een van haar zusterschepen in december 2021 werd ontdekt in de archipel voor de kust van Stockholm, zijn er vanwege het aanzienlijk hogere zuurstof- en zoutgehalte van het water ter plaatse veel minder resten van de "Äpplet" dan van de "Vasa".

Volgens eigentijdse bronnen had de "Äpplet" ook geen bijzonder goede vaareigenschappen, hoewel de scheepsbouwers al tijdens de bouw lessen hadden getrokken uit het zinken van de "Vasa". Maritieme archeologen hopen nu belangrijke inzichten te verkrijgen in de precieze wijzigingen in het bouwplan door het wrak nader te onderzoeken.